Landscape, fantasy or dreamscape ?

The Rotterdam Historical Museum is known to possess a rich collection of paintings from the seventeenth century. One remarkable piece, executed between the years1650 and 1660 by Jan Snellinck III from Rotterdam, is called Fantasy-landscape with the castle of Zuylen.

Michel Ball, who recently wrote a book on notarial deeds from the first thirty years of the Golden Age, supplies the painting with some footnotes, in order to prove that the depicted castle is not the castle of Zuylen, but the castle of IJsselmonde.

On the occasion of the exposition Rotterdam Masterpainters of the Golden Age in the Rotterdam Historical Museum in 1964 the conservators Liesbeth van der Zeeuw and Nora Schadee wrote and edited a glossy catalogue bearing the exposition’s title. It does not only show a large full-colour reproduction of Snellinck’s Fantasy-landscape with the castle of Zuylen, but an engraving by Hessel Gerritsz of the Castle of Zuylen as well. The engraving shows the remarkable resemblance of this castle north-west of the city of Utrecht with the part of the castle painted by Snellinck. “No doubt”, you would say. But why did Snellinck paint the castle of Zuylen in that place, whilst every countryman in IJsselmonde could tell you that you’ll find the castle of the Flemish nobleman Johan de Merode, lord of IJsselmonde in that location ? Did Snellinck, being there, produce a raw sketch, but did not he recall the castle’s right shape, back in his studio and did he use Hessel Gerritsz engraving for the purpose to fill the gap in his memory ? Can it be possible that the two castles were lookalikes?

In the Amsterdam Rijksmuseum we find the painting Schip De Eendracht voor IJsselmonde,  by Aert Anthonisz from 1618. In it’s background, but quite easy to discern, you will see church and castle of IJsselmonde. But that’s not all. The keen observer finds at the castle’s right the farm and the trees that that Snellinck draws in his painting. Moreover the Johan de Merode’s castle seems to possess towers of the same shape here.

The catalogue of Van der Zeeuw and Schadee produces yet another prove that Snellinck’s painting cannot possibly be a piece of phantasy.

“Have a close look”, says conservator Ingrid de Jager, in her text on the painting: “the city has been drawn from the north. All the prominent buildings match exactly their position as seen from the north”. 

When taking a picture, you chose a position that guarantees the object the best lighting. The photographer makes sure the sun is shining from the right side in a perfect angle and releases the shutter. He thus delivers a natural image. He does not play tricks. When, afterwards, he manipulates his picture with Photoshop the observer has to stand on his guard. Will he jocundly embrace the new rendering of laboured reality or will the Photoshopper be charged with fraud ?

The painter, whether a landscaper or an executioner of natures mortes, enjoys a perfect freedom to furnish his canvas at choice. The observer only deals with the result. He is confronted with the picture’s reality. It really does not matter if the result is viewed two weeks, two years or fourhundred years after its execution. If, for example on his way to work, he daily passes the point where the painter drew his sketch, he will be struck with the painting’s reality. He will stand in front of the painting and exclaim by surprise: “Gee, you see, there in the distance, that’s Haarlem” or: “That’s how I see Delft every morning when I leave my house ! ”. In the eye of the observer they are pictures of experience. They are sculptured in memory. They are part of his palpable reality; of his faculty to orientate himself by means of a few steady points.

That’s exactly the matter with Fantasy-landscape with the castle of Zuylen.

The motorist approaching the Van Brienenoord-bridge from the direction of Dordrecht will discern, on his right, the rank steeple of the Adriaen Jansz-church, part of the old village of IJsselmonde. While riding on the bridge, immediately after that, he will be struck by the scape of the city of Rotterdam on his left.

In the days Jan Snellinck III painted his landscape, there was no bridge, just a mere ferryboat, and the Adriaen Jansz-church lay hidden behind the Castle of IJsselmonde. Snellinck, however casts the castle in exactly the right angle, with the city of Rotterdam in the distance.

His viewpoint can nowadays still be taken. In the past century’s sixties the remains of the castle at the Roelandsweg have been excavated and we thus exactly know it’s position. These days the presence of the bridge and a few buildings besides, deprives us from the view on Rotterdam from that same viewpoint. 

“All right”, returns the unprejudiced observer, “but why does not he, according to reality, paints the castle at the left side of the city ? He sees the city from the north you just said. In that case Utrecht is left and Rotterdam is right. That’s the immediate consequence from that choice of viewpoint. Why does the painter manipulate the situation ? Because it is a fantasy-piece ?  We already said: the painter is free to furnish and execute his landscape at wish. He may, like old cartographers, cast his landscape from the east, or like modern map drawers, from the south, or even, be silly, from the west ! When the observer chooses to call it a piece of fantasy, the pieces’ elements find their own order, like in a dream. We are in the museum eye in eye with Snellinck’s dream.  Why don’t I hear music ?

Jan Snellinck III : Fantasielandschap met Slot Zuylen :
Courtesy: Historisch Museum Rotterdam

Kasteel Zuylen : engraving by Hessel Gerritsz :

Courtesy: Stichting Atlas van Stolk, Rotterdam

Aert Anthonisz : Schip De Eendracht voor IJsselmonde

Courtesy: Rijksmuseum Amsterdam

The Castle of IJsselmonde
Detail from Schip de Eendracht voor IJsselmonde by Aert Anthonisz

Courtesy: Rijksmuseum, Amsterdam 

Original dutch version of the article above:

Landschap, fantasie

of droomlandschap ?

In de tentoonstelling “Topstukken” exposeert Historisch Museum Rotterdam het schilderij Fantasielandschap met Slot Zuylen. Schrijver Michel Ball plaatst daar wat kanttekeningen bij.

Wanneer je een foto maakt stel je je zo op dat het te fotograferen object het beste licht vangt. De fotograaf kijkt naar de stand van de zon, ziet dat het goed is en drukt af. De fotograaf legt een natuurgetrouw beeld vast. Hij doet de werkelijkheid geen geweld aan. Wanneer hij met de vervaardigde afbeelding vervolgens gaat fotoshoppen is waakzaamheid geboden. Zal de waarnemer zijn nieuwe weergave van een bijgewerkte werkelijkheid voor lief nemen of valt de fotoshopper door de mand ?

Het staat de schilder, landschapsschilder of schilder van stillevens, vrij zijn doek naar keuze in te richten. De waarnemer beoordeelt het resultaat. Of het nu na twee weken, twee jaar of vierhonderd jaar wordt bekeken, de waarnemer wordt geconfronteerd met de werkelijkheid van de afbeelding. Wanneer hij, op weg naar zijn werk, dagelijks het punt passeert waar de schilder zijn schets voor het schilderij maakte, zal hij getroffen worden door de treffende gelijkenis. “ Hé daar in de verte ligt Haarlem”, roept hij verrast uit, of: “Kijk, zo zie ik Delft elke morgen wanneer ik mijn huis uitkom”. Voor de kijker zijn het ervaringsbeelden.

Ze staan in zijn geheugen gegrift. Zij maken deel uit van zijn tastbare werkelijkheid, van zijn vermogen zich aan de hand van enkele vaste punten te oriënteren.

Precies zo geldt dat Fantasielandschap met Slot Zuylen.

Wie met de auto vanuit Dordrecht de Van Brienenoordbrug nadert, ziet, voordat hij de brug oprijdt, eerst het torentje van de Adriaen Janszkerk van IJsselmonde en vervolgens, op de brug, links in de verte, het silhouet van de stad Rotterdam.

In de tijd dat Cornelis Snellinck zijn landschap schilderde, was er geen Van Brienenoordbrug en de Adriaen Janszkerk lag verscholen achter het Slot IJsselmonde. Maar Snellinck treft in zijn schilderij wel precies de hoek die het kasteel met de stad maakt. Het standpunt dat hij inneemt kan vandaag nog steeds worden ingenomen. In de jaren 60 zijn de fundamenten van Slot IJsselmonde aan de Roelandweg opgegraven en men weet precies waar het heeft gestaan. De aanwezigheid van de Van Brienenoordbrug ontneemt de waarnemer thans het gezicht op de stad.

In de schitterende catalogus Rotterdamse Meesters uit de Gouden Eeuw van Liesbeth van der Zeeuw en Nora Schadee, in 1994 verschenen bij de gelijknamige tentoonstelling in het Rotterdamse Historisch Museum Het Schielandshuis staat niet alleen een grote kleurenfoto van Snellinck’s schilderij, maar ook een gravure van Slot Zuylen van Hessel Gerritsz. De gravure geeft de treffende gelijkenis aan van het kasteel bij Utrecht met het door Snellinck afgebeelde slot. “Geen twijfel mogelijk”,  zou je zeggen. Maar waarom schilderde Snellinck op die plaats Slot Zuylen terwijl iedere IJsselmondse landsman kan zeggen dat op die plaats in het landschap het kasteel van Johan de Merode, ambachtsheer van IJsselmonde ligt ? Had Snellinck wel een ruwe schets van de situatie ter plekke gemaakt, maar had hij geen juiste beeld meer van de werkelijke contouren van Slot IJsselmonde en gebruikte hij daarom de afbeelding van Hessel Gerritsz ? Of geleken de kastelen elkaar als twee druppels water ?

In het Rijksmuseum te Amsterdam bevindt zich Schip de Eendracht voor IJsselmonde, een doek van Aert Anthonisz uit 1618. Daarop in de achtergrond, maar goed te onderscheiden kerk en kasteel van IJsselmonde, maar die niet alleen. De waarnemer ziet rechts van het kasteel ook het huisje en de bomen die Snellinck op zijn schilderij weergeeft. Bovendien blijkt het slot van Johan de Merode bijna net zulke torentjes te bezitten als Kasteel Zuylen.

De catalogus van Van der Zeeuw en Schadee geeft nog een bewijs dat Snellinck’s schilderij een fantasiestuk moet zijn. “Kijk maar”, zegt conservator Ingrid de Jager in haar tekst die het schilderij begeleidt, “de stad is vanuit het noorden geschilderd. Alle bekende gebouwen staan er van links naar rechts precies zo op als de waarnemer de stad vanuit het noorden zou zien.” “Akkoord”, zegt diezelfde waarnemer, “maar wanneer Snellinck het tafereel vanuit het noorden schildert, waarom schildert hij dan Kasteel Zuylen niet naar realiteit links en de stad rechts, want dat is de onmiddellijke consequentie die uit een dergelijke standpuntkeuze voortvloeit”. Omdat het een fantasielandschap is ? Het staat de schilder vrij zijn landschap naar goeddunken in te richten en weer te geven. Hij mag net als de oude cartografen zijn tafereel vanuit het oosten weergeven of, als de nieuwe cartografen, vanuit het zuiden, of, doe eens gek, vanuit het westen. Wanneer de waarnemer er voor kiest het een fantasielandschap te noemen, schikken de onderdelen van het tafereel zich als in een droom. We staan in het Schielandshuis oog in oog met de droom van Snellinck. Waarom hoor ik geen muziek ?